Osmanlı’nın Görmediği Meslek!

Osmanlı’da Gözlükçülük: Sessiz Bir Zanaatın Gölgesinde Unutulmuş Hikâye

Bugün saniyeler içinde göz numaramızı öğrenip cam siparişi verirken, tarihin tozlu raflarında sessizce ilerlemiş bir mesleğin kökleri çoğu zaman göz ardı edilir: Osmanlı’da gözlükçülük. Her ne kadar gözlük, Avrupa’da 13. yüzyıldan itibaren yaygınlık kazanmaya başlamış olsa da, Osmanlı topraklarında bu mercekli mucizeye olan ilgi daha geç ve farklı bir yolda gelişti.

Venedik’ten İstanbul’a Bir Cam Ustası

Tarih 1477. Osmanlı tahtında Fatih Sultan Mehmet oturuyor. Sanata, bilime ve teknolojik yeniliklere düşkünlüğüyle bilinen padişah, Venedik Cumhuriyeti ile yaptığı barış antlaşmasından sonra oldukça dikkat çekici bir talepte bulunuyor: “Bana bir gözlük ustası, bir saat ustası ve bir ressam gönderin.” Bu talep, Osmanlı’nın gözlüğe olan ilk sistemli ilgisinin belgelenmiş halidir. Yani gözlükçülük, Osmanlı sarayının merceğinden içeri o yıllarda girmiştir.

Camın Ardındaki Sessizlik: Gözlük Zanaatkârları

Osmanlı’da gözlükçülük hiçbir zaman Batı’daki gibi ayrı bir lonca ya da meslek olarak kurumsallaşmadı. Gözlükler genellikle aktarlarda, saatçilerde, eczanelerde ve kuyumcularda “yan ürün” olarak satılırdı. Gözlük camları çoğunlukla Avrupa’dan gelir, çerçeveler ise yerli ustalar tarafından imal edilirdi. Bu ustaların çoğu da gayrimüslim tebaadan oluşuyordu: Ermeni, Rum ve Yahudi gözlükçüler, özellikle İstanbul ve Selanik gibi büyük şehirlerde halkın görme ihtiyacına cevap veriyordu.

Türkler ise bu mesleği genellikle bu ustaların yanında çıraklık yaparak öğrenirdi. Ancak bu bilgi aktarımı, daha çok usta-çırak ilişkisine dayalı olup, yazılı bir geleneğe dönüşmemişti. Bu nedenle Osmanlı gözlükçülüğü hakkında elimizde kalan belgeler oldukça sınırlıdır.

Bilimin Gözüyle: Osmanlı’da Tıbbi Optik

İş sadece camla sınırlı değildi. Osmanlı’da tıbbi optik üzerine çalışan bilim insanları da vardı. Sinoplu Kehhâl Mukbilzâde Mü’min gibi erken dönem hekimler, göz hastalıkları ve görme bozuklukları üzerine eserler kaleme aldılar. Şânîzade Mehmed Atâullah Efendi gibi 18. yüzyılın bilim insanları ise Avrupa’daki modern tıbbı Osmanlı’ya taşımada öncüydü. Ancak gözlüğün kendisi, bu akademik çalışmaların pratik karşılığı olarak yeterince yaygınlaşmadı.

Sarayda Bir Gözlük: Padişahın Merceği

Osmanlı padişahları arasında gözlük taktığı bilinen ilk ve tek isim VI. Mehmed Vahdettin’dir. Bu bilgi, gözlüğün saray çevresinde bile ne kadar geç benimsendiğini gösterir. Yani gözlük, bir ihtiyaçtan çok statü ve merak meselesi olarak algılanmıştı uzun süre.

Cumhuriyet’le Değişen Manzara

1923’te Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte, sağlık alanında olduğu gibi gözlükçülük de disipline edilmeye başlandı. 1940’lı yıllara gelindiğinde, optisyenlik bir meslek olarak tanındı; eğitim programları, yasal düzenlemeler ve ruhsat uygulamaları devreye girdi. O zamana kadar kulaktan dolma bilgilerle ilerleyen bu zanaat, ilk kez bilimsel temellere oturtuldu.

Son Söz: Bugün raflardan aldığımız her gözlük camının ardında, bir dönemin görmezden gelinen zanaatkârlarının izleri var. Osmanlı’da gözlükçülük, sessiz ama derin bir tarihin parçası. Belki adı konmadı, loncalaşmadı, ama bir medeniyetin görme arzusunu taşıdı. Her çerçeve, her cam, o sessiz ustaların ellerinden geçip bugüne ulaştı. Ve belki de asıl “gözlükçülük”, sadece net görmek değil; bu tarihi de görebilmekte yatıyor.